Nói với tuổi trẻ về tình yêu
Tình yêu cũ như trái đất, nhưng vẫn mới như những mùa Xuân. Rất nhiều người nói tới. Rất nhiều người nghĩ tới. Rất nhiều người muốn tránh nó. Nhưng tránh nó là đã gặp nó. Mà tránh nó sao được, khi nó là một yếu tố cần thiết đi liền cuộc sống.
Tình yêu đâu phải là một thứ xa xỉ phẩm. Nó làm nên đời sống, và ở trong cuộc sống. Nó là chuyện của mỗi người. Tuy nhiên, tôi rất ngại đề cặp đến tình yêu. Tất nhiên phải có lý do để lo ngại. Hôm nay tôi muốn nói tới một số những lý do đó.
Nói về tình yêu, mà lại chỉ đưa ra những lý do ngại nói về tình yêu, thì xem ra kỳ cục. Có thể là như thế. Nhưng chưa hẳn là thế. Bởi vì ý thức được những lý do khiến mình ngại, tức là đã thấy được thái độ nên có đối với tình yêu.
Lý do ngại đầu tiên là vì tôi không chắc chúng ta có cùng hiểu tình yêu như nhau không.
Bạn nói tình yêu, họ nói tình yêu, tôi nói tình yêu. Nhưng nếu mỗi người hiểu tình yêu mỗi cách, thì chỉ là sự gặp gỡ danh từ, chứ chưa có sự gặp gỡ tư tưởng. Sẽ không có khởi điểm chung. Sẽ không có vấn đề chung. Sẽ không có căn bản chung. Sẽ chỉ là một cuộc đối thoại hình thức của những độc thoại nội dung. Sẽ có những hiểu lầm và những lạm dụng.
Ngay mấy câu tôi quả quyết trên kia: “Tình yêu không phải là một thứ xa xỉ phẩm. Nó là một yếu tố cần thiết đi liền cuộc sống” đã được bạn hiểu thế nào? Nếu bạn trích những câu đó để biện minh cho thứ tình dâm dật chẳng hạn, thì oan cho tôi rồi.
Không gì dễ hiểu cho bằng tình yêu. Nhưng không gì khó định nghĩa cho bằng tình yêu. Dễ hiểu, bởi vì ai cũng có yêu, không nhiều thì ít. Nhưng khó định nghĩa, bởi vì tình yêu rất phức tạp.
Tình yêu nói chung đã chia thành 3 phía tâm lý, siêu hình và luân lý.
Tình yêu có nhiều loại. Aristote đã chia 3, thánh Thomas chia 2, Max Scheler chia 5, C. Héris chia 8. Đó chỉ là một số tác giả tượng trưng.
Người ta có thể không đồng ý về số loại tình yêu, nhưng người ta không thể cho rằng chỉ có một thứ tình yêu duy nhất. Không thể thì làm gì có vấn đề tốt xấu đặt ra trong tình yêu.
Phân tích tình yêu trong lý thuyết đã là điều không dễ. Nhưng phân tích tình yêu trong chính cuộc sống lại càng khó hơn. Sự kiện đó đưa tới lý do thứ hai khiến tôi ngại nói tới tình yêu. Đó là vì tôi không chắc ta có thể hiểu được tình yêu người khác, nhất là tình yêu của chính ta không?
Nói lý thuyết là để hiểu thực tế. Nhưng tình yêu thực tế rất khó nhận diện. Bởi vì không có tình yêu trống vậy, không có tình yêu hiện thân, nghĩa là không có tình yêu ngoài người đang yêu. Mà tình yêu không có mùi, không sắc, không đo lường được. Nó ở trong con người nên nó cũng phức tạp như con người.
Đã hẳn theo lý thuyết thì tình yêu có thể là một trong những loại sau đây: Tình yêu siêu nhiên với đối tượng siêu nhiên, tình yêu siêu nhiên với đối tượng tự nhiên, tình yêu lý trí tự nhiên, tình yêu tình cảm, tình yêu cảm giác, tình yêu nhục dục, tình yêu tính dục, tình yêu nhân tính, tình yêu thú tính.
Tuy nhiên, trong thực tế không bao giờ có một thứ tình yêu nào được hoàn toàn thuần tuý chỉ thuộc riêng một loại. Tình yêu cao siêu nhất vẫn gây âm hưởng trong thân xác. Tình yêu nhục dục thấp nhất cũng không hoàn toàn chỉ là thú tính.
Khi yêu là yêu với tất cả con người, mặc dầu hướng đi có khác nhau. Tình yêu giống như một hoà âm, nên không dễ phân biệt cung điệu nào là chính.
Nếu tôi đứng ngoài nhìn vào tình yêu của bạn, tôi sẽ rất dễ lầm. Bởi vì tôi là người ngoài cuộc, chỉ nhìn theo bề ngoài khách quan rồi đoán ra, chứ không thấy trực tiếp tình yêu của bạn. Mà tình yêu có hình dáng gì đâu mà thấy được. Tình yêu diễn tả bằng thái độ và ngôn ngữ. Nhưng thái độ và ngôn ngữ là những thứ đa diện, đa năng. Mỗi người đều có thể cho chúng những ý nghĩa tuỳ mình. Nếu căn cứ vào những cái đó để đoán tình yêu người khác, ta thường dễ rơi vào chủ quan ở chỗ “suy bụng ta ra bụng người”. Không khéo khoa phân tâm học lại cho những xét đoán của ta là sự xuất hiện trá hình của những thèm muốn bị dồn ép của chính ta.
Nhưng nếu bạn là người trong cuộc thì bạn cũng khó nhận ra bộ mặt thực của tình yêu bạn. Bởi vì lúc đó bạn sẽ dễ thiên vị, và dễ bị tình cảm, đam mê làm mù quáng. Tình yêu là một kết tinh, như Stendahl nói. Nhiều khi, nó là một thứ pha trộn giữa thực tại và ảo ảnh. Bao lần người ta đã yêu trong mộng ước trước khi gặp người yêu thực. Yêu người trong mộng nên mới dừng lại một người yêu thực, để rồi lại yêu người yêu thực qua hình ảnh trong mộng. Qua mộng đến thực và nhìn thực qua mộng, nhưng lại không phân biệt được thực và mộng ở chỗ nào, thì làm sao hiểu rõ được tình yêu của mình. Chỉ hiểu được rõ khi tình đã chết. Lúc đó đã đứng ngoài cuộc rồi.
Tính cách phức tạp vừa kể của tình yêu lại dẫn tới lý do thứ ba khiến tôi ngại nói về tình yêu, đó là vì tình yêu rất nặng tính cách chủ quan.
Tìm một kết luận khách quan đã là khó lắm. Phương chi lại đứng trong một số vấn đề chằng chịt những tính cách chủ quan.
Đã hẳn, theo thánh Thomas, thì 3 yếu tố tâm lý cần thiết để nhóm lên lửa tình là: biết, tốt và hạp. Nhưng thế nào là biết, là tốt, là hạp, là đẹp? Cho dù ngàn sách dạy về sự tốt, sự đẹp, sự hạp, thì trong thực tế, khi bạn yêu ai, người đó có thể chỉ tốt cho bạn, đẹp cho bạn, hạp với bạn, chứ đâu có phải họ tốt đẹp và hạp cho tất cả mọi người? Họ có thể xấu và không hạp đối với người khác, nhưng tốt và hạp với bạn. Nó gọi là duyên nợ thì duyên nợ là ở chỗ đó. Nó đầy tính cách chủ quan riêng cho từng người và riêng cho từng trường hợp.
Khởi đi là những yếu tố chủ quan vừa kể tình yêu đi về đích điểm nào? Nó dừng lại người yêu, hay lại qua người yêu để trở lại chính ta? Nó cho đi mà không cần nhận lại, hay là tình yêu nào cũng mong mỏi hai chiều. Ước mong nhận lại và hai chiều có phải là vị kỷ hay không?
Bao sách đạo đức đã cho rằng yêu không mong được yêu mới là tốt. Nhưng M. Nédoncelle đã không đồng ý. Tôi nghĩ ông có lý với điều kiện. Thực ra cả hai quan niệm cùng đúng. Nhưng bên nào cũng đúng theo cái nhìn chủ quan của mình. Thế mới nguy.
Nhiều chuyện tình tôi coi như vô lý. Nhưng nó không có lý cho tôi, mà lại có lý cho người khác trong cuộc. Tôi không phải họ, họ đâu phải là tôi. Họ khác, tôi khác. Thế mới rắc rối. Mỗi tình có cái lý riêng của mình. Cái lý riêng của tình không có ai hiểu nổi ngoài người chủ của tình yêu. Nhưng bao lần chính họ cũng chẳng nắm vững được cái lý của tình mình.
Tình yêu có quá nhiều tính cách chủ quan nên lại một lý do nữa khiến tôi ngại nói về tình yêu. Đó là vì tình yêu bao la quá.
Bao la thì dễ hồ đồ. Hồ đồ thì khó xác thực. Tình yêu nghe như vấn đề nhỏ bé, nhưng thực sự nó mênh mông khôn tả.
Bạn thử hỏi một người nghĩ gì về tình yêu? Bạn thử đọc sách nói về tình yêu. Bạn thử khảo cứu những tác giả chuyên về tình yêu. Bạn thử viết một tác phẩm đầy đủ về tình yêu... Bạn thế nào, tôi không rõ. Riêng tôi, tôi nhận là tôi không đọc xuể, không hiểu thấu, và không viết nỗi.
Tình yêu bao la vì tình yêu muôn mặt.
Người tình của Kinh Thánh trong Ca đệ nhất chỉ mới là một mặt tình yêu. Tình của Trọng Thuỷ và Mỵ Nương lại là mặt khác. Tình của Lan và Điệp là một mặt khác nữa. Tình của Roméo và Juliette không giống tình của Tristan và Isolde. Đến chuyện ly kỳ của hoàng đế Edward VIII đã cam lòng từ nhiệm ngôi vua để cưới một người đàn bà không còn trong trắng, thì tình yêu lại xuất hiện với bộ mặt vừa chân thành vừa bi đát lạ thường làm xúc động cả thế giới.
Còn bao nhiêu bộ mặt khác của tình yêu.
Ngay cơ cấu tâm lý của tình yêu cũng đã là vấn đề quá rộng, chứ chưa nói gì tới hàng trăm vấn đề nằm trong tình yêu. Phạm vi bát ngát, mà lại muốn đơn giản thì khó tránh được thiếu sót đáng ngại.
Tình yêu rất bao la và phức tạp. Tìm hiểu nó bằng lý trí và sách vở đã vậy, nhưng thiết tưởng cũng cần phải hiểu nó bằng trái tim và sự trưởng thành của kinh nghiệm. St Exupéry nói: “Chỉ với trái tim, người ta mới thấy được rõ”. Câu đó đúng trong phạm vi tình yêu.
Tình yêu được dựng nên cho con người, và con người được dựng nên cho tình yêu, để tất cả trở về tình yêu nguyên thuỷ và sau cùng là Thiên Chúa. Vì thế, khi nói về tình yêu, tôi vốn lo tôi không cung kính đủ, không nhân loại đủ và không hướng về Chúa đủ.
Nếu bạn chia sẻ với tôi về những lý do kể trên khiến tôi ngại nói về tình yêu, thì bạn sẽ dễ đoán được tình yêu là vấn đề tế nhị thế nào và cần phải dè dặt, cân nhắc, thận trọng lắm để khỏi có những nông cạn, thiếu sót và lầm lẫn.
Nếu đi được tới kết luận đó, thì cũng đã là một kết quả tốt rồi.
Tôi chỉ mong có thế.
+ Gm. G.B. Bùi Tuần